In deze artikel ga ik in detail op de verschillende manieren van communiceren van paarden in. Je kan de geluiden en lichaamsdelen één voor één nagaan en voorbeelden in de praktijk vinden. Zo maak je vlieguren om de “woorden” uit je hoofd te leren. Echter is het net zo belangrijk om dit altijd in samenhang met de situatie te zien. Ook de leeftijd, het geslacht, de omstandigheden, de gezondheidstoestand en de stemming van een paard doet hieraan me, net zoals zijn ras, character en sociale vaardigheden. In de omgang met de mens past het paard zich ook aan de mens aan. Is de mens angstig, geïrriteerd of afwezig zal het paard daar altijd op reageren.
Een paard lezen betekent dus vooral bewustwording van zichzelf, de omgeving en natuurlijk het paard. Het vraagt om alle zintuigen scherp te stellen en daarbij hoort voor paarden ook de intuïtie, je “onderbuikgevoel”. Paarden leven en communiceren op een energie niveau - dat betekend ze voelen de hoeveelheid spanning in lichaam en hoofd aan en stemmen zich erop in, onderling en met de mens.
Jij kunt dat ook. Als je de “taal” eens hebt verinnerlijkt schakel je automatisch om op intuïtie en energie. Dit is dan ook wat “paardenfluisteren” wordt genoemd.
Hier vindt je alles over paarden taal:
Inhoud
Lichaamstaal - Oren - Neus en lippen - Ogen - Hoofdhouding - Staart - Benen en hoeven - Postuur
1. Geluiden
Vocaal communiceren
Paarden hebben enkele vocale communicatie signalen. Deze worden meestal in de uiterste situaties gebruikt zoals bij gevaar of bij paaringsgedrag.
Sommige paarden maken er meer gebruik van dan anderen.
Hinniken Een hard, hoog geluid dat bedoeld is om grote afstanden te overbruggen en contact met de kudde te krijgen en te houden.
Nickering (uit het Engels: een zacht gehinnik) Een stil, zacht gehinnik, bijna een uitblazen. Wordt vaak als begroeting gebruikt. Ook merries en hengsten doen dit om hun interesse te uiten.
Briezen Een zacht herhaald snuiven. Paarden doen dit vaak in nieuwe omgevingen en met nieuwe voorwerpen om ze te onderzoeken. Door het briezen nemen ze fijne geurdeeltjes op of maken de neus weer vrij.
Blazen Een harde snelle uitstoot door de neus. Het paard is gealarmeerd en onzeker over de situatie. Het dient ook als waarschuwing voor andere paarden voor een mogelijk gevaar.
Gillen En korte, hoge en harde schreeuw. Dit is een waarschuwing onderling om afstand te houden, zowel bij merries als ook bij hengsten.
2. Lichaamstaal
Het oog scholen voor de fijnste taal van paarden
Onderling in een kudde wordt daadwerkelijk “veel gepraat”. Paarden zijn bijna constant in communicatie met elkaar - door deze aanleg zijn de meest succesvolle prooidieren op aarde. Hun communicatie systeem is ouder dan de taal van de mens, erg fijn en geavanceerd. Ze communiceren via hun lichaam: de spierspanning in elk lichaamsdeel kan verschillende signalen afgeven.
Deze taal te leren vraagt vooral vlieguren! Met de theoretisch kennis van de signalen is het zaak om vooral veel naar paarden onder zich te gaan kijken.
Ook in de omgang met de mens vertoont het paard de zelfde signalen en probeert het altijd te communiceren. Pas als zijn signalen herhaald genegeerd worden en het paard frustreert raakt kan het zich afsluiten van communicatie met de mens of extreem gedrag vertonen wat dan voor de mens onverwacht komt of zelfs gevaarlijk wordt.
Getraumatiseerde en anti-sociale paarden vertonen tegenstrijdige signalen en gedrag, soms ook voor andere paarden wat grote problemen oplevert. Veel van dit soort probleem gedrag noemen we dan snel "ondeugden" en "stalgebreken" daarover vind je onder aan dit artikel.
Oren
De oren zijn het meest duidelijke signaal voor de mens en voor het paard. Over de oren leert ieder beginnende ruiter het eerst. Het is echter niet het ‘eerste’ signaal wat ze sturen als ze communiceren. Het is best grof - dat betekend dat er voorafgaand al veel gezegd werd. Worden die signalen niet waargenomen worden ze steeds grover. Zijn platte oren in de nek niet genoeg of word er niet snel genoeg op reageert kan het paard zich omdraaien en met zijn achterhand gaan dreigen.
Neutrale stand De oren hebben een natuurlijke spanning, ze zijn rustig en wijzen met hun opening licht schuin naar beide kanten. Dit paard bevindt zich dan ook een in een neutrale stemming.
Gespitste oren De oren zijn erg gespannen en wijzen in kijkrichting recht op een voorwerp, dier, mens of ander trigger die het paard nieuwsgierig of ongerust maakt.
Hangende oren De oren hebben weinig spanning en ‘hangen’ naar beide kanten, de opening wijst bijna richting grond. Dit paard is aan het slapen, moe, uitgeput of ziek.
Open oren na achteren De oren zijn naar achteren gedraaid met hun opening naar achteren, de spanning is normaal. Dit paard luistert naar iets wat achter hem gebeurd.
Platte oren naar achteren De oren zijn erg gespannen en liggen plat op de nek naar achteren. Dit paard geeft een duidelijk signaal om zijn eigen ruimte te beschermen of te vergroten. Met dit signaal wordt afstand creëert, andere paarden worden weg gestuurd, passief of actief om zich te beschermen of om iets in te nemen. Dit signaal kent een schaal en kan heel kort en fijn gebruikt worden voor kleine correcties wat geen agressiviteit is. Paarden die bij benadering van de mens de oren plat leggen geven duidelijk hun bevindingen en grenzen over contact met de mens aan. Dit is echter niet normaal maar komt voort uit intense trauma van pijn en (niet altijd allen fysiek) geweld. Ook kan het acute pijn tonen, bijvoorbeeld tijdens het zadelen en singelen.
Draaiende oren De oren draaien om geluiden op te vangen en te onderzoeken. Dit zie je vooral in nieuwe omgevingen en bij onrust en onzekerheid, bij ongekende geluiden maar ook in rust stand als het paard op dit moment de kudde als bewaker dient en zo de omgeving “scant”.
Neus en lippen
De neus en de lippen tellen enorm veel spieren en kunnen veelzijdig worden ingezet om te communiceren. Het is ook een zintuig voor het paard waarmee het heel nauwkeurig kan onderzoeken en verkennen. De geurzin van een paard is 50 keer beter dan die van de mens. Ze gebruiken deze vaardigheid vaker en geavanceerder dan we denken.
Neutrale stand Een ontspannen paard laat zijn lippen los, bij sommige paarden ontstaat daarbij een kleine opening van de onderlip. Maar dat hoef niet altijd. Je herkent een neutrale neus en lip eraan dat de onderlip iets boven de bovenlip uitsteekt. De neusgaten hebben de vorm van amandelen.
Grote neusgaten, lippen op elkaar Worden de neusgaten groot en rond en liggen de lippen recht op elkaar is het paard gespannen en probeert veel geur op te nemen om de situatie, voorwerpen of dieren en mensen in te schatten. Ook zie je dat tijdens de training en onder inspanning om voldoende lucht in te ademen. Paarden kunnen niet door de mond ademen.
Nauwe neusgaten, rimpels om de mond Worden de neusgaten nauw en ontstaan rimpels om de mond is het paard extreem gespannen of ervaart pijn.
Gapen Gapen is minder vaak een uiting van moeheid dan we denken. Paarden gapen vooral om spanning kwijt te raken en zich zelf en anderen te kalmeren. Soms zie je dan ook “halve gapen” wat meer een rekken van de kaak is. Dat kalmeren vindt dus plaats als het paard in eerste instantie met een trigger of stressor geconfronteerd werd.
Likken en kauwen Ook likken en kauwen is een kalmerend signaal en komt dus vaak na een ‘opwindende’ indruk. Dit is niet per se slecht, het is de manier van paarden om (in)druk te verwerken. Maar het signaal moet ook het paard echt kunnen kalmeren, tijd en rust geven. Is dat niet het geval zal de stress voor het paard stijgen en het zal steeds heftigere signalen laten zien.
Veulenbekken Bij veulen ziet dat signaal er wat extremer uit. Veulenbekken wordt in onzekere social situaties getoond bij veulens en jonge hengsten. Het dient als kalmerend signaal voor de andere en zichzelf en toont onderdanighijd.
Flehmen Flehmen dient de opname van geur. Door het terug trekken van de lippen maakt het vomeronasal orgaan vrij (Jacobsen orgaan) die in het gehemelte van de mond zit. Zo kan het paard de geur moleculen beter onderzoeken en inschatten.
Aanraken De neus en de lippen zin ook een sociaal orgaan. Ze kunnen erg zacht en liefdevol ermee omgaan. Ze gebruiken dit om de banden in de kudde te vormen en te versterken, middels aanraking en elkaar toiletterend. Bij een positive band met een mens maken zie ook bij ons gebruik ervan.
Belang van de snorharen
De snor- en tastharen rond de lippen en neus zijn dus uiterst belangrijk voor de communicatie en de sensorische waarneming van een paard. Helaas worden de snorharen nog steeds vaak geknipt voor wedstrijden of cosmetische redenen. Gelukkig is dat sinds dit jaar ook door de FEI verboden.
Ogen
De ogen zijn de spiegel van de ziel. En dat geld voor alle zoogdieren, maar vooral voor paarden. De visuele communicatie van paarden is door hun evolutie bijzonder verfijnd. Ze nemen kleinste details en verandering in de omgeving en hun kudde leden waar. Door hun horizontaal liggende pupil hebben ze een panoramische blik die continu, tot wel 100 keer per minuut, de omgeving volledig 'scant' en kleinste bewegingen registreert. Grove of harde signaleren zijn dus niet nodig en zelfs gevaarlijk als je een prooidier bent dat op grote vlaktes leeft.
Wit om de ogen Soms kan je het wit om de iris bij een paard zien. Het verschijnt aan de buitenkant als het paard zijn ogen groot maakt door angst of paniek. Maar ook bij blijkbaar rustige paarden kan dit voorkomen, als deze innerlijk veel onzekerheid, wantrouwen of pijn ervaren.
Rimpels om de ogen In rust stand is de huid rond de ogen meestal glad met minimale rimpels. Raakt een paard gestrest vormen de rimpels boven het hoog diepe lijnen in een stijle hoek. De ogen krijgen dan een meer driehoekig vorm.
Knipperen Knipperen hoort bij paarden (en ook honden) tot de actieve sociale communicatie signalen. Ze maken er gebruik van om anderen te signaleren dat de situatie veilig is en zij hun welgezind zijn. Je kan dit goed observeren als je je paard terug op de wei zet waar hij dan weer contact met de kudde opneemt. Dit knipperen onderscheid zich kwa snelheid en hoeveelheid van het gewone knipperen om de ogen te beschermen.
Half gesloten ogen Half gesloten ogen zijn bij een gezond en gelukkig paard te zien als het slaapt en sluimert. Dat kan alleen als hij zich veilig voelt. Echter kan dit in andere gevallen ook vermoeidheid, ziekte, emotionele, mentale afwijzing en afstand tonen. Een paard dat zijn hoofd laat hangen en zijn ogen sluit in een situatie waar hij beter alert en nieuwsgierig kan zijn is of ziek of innerlijk niet meer aanwezig.
De algemene uitstraling van het gezicht
De gezichtsuitdrukking zegt net zo als bij ons veel over de bevindingen van het paard. Het zijn hele fijne signalen die we mogen leren zien en dat niet allen in extreme situaties maar hook bij de dagelijkse omgang of zelfs het borstelen. De combinatie van oren, ogen, neus en mond is hierbij heel belangrijk. En signaal alleen vertelt maar de helft van het verhaal. Zo kan een paard heel rustig lijken maar zijn gezicht kan getekend zijn van pijn of angst. Onderschat het daarom niet als je iets waarneemt in de uitdrukking!
Kan jij pijn in het gezicht van een paard herkennen? Als kwetsbaar prooider laten paarden geen zwakte openbaar zien. Het vraagt dus wat kennis om dit in een paard te herkennen.
Hoofdhouding
De hoofdhouding is een aanvulling aan de fijne signalen die we in het gezicht hebben waargenomen en maakt het verhaal samen met de algemene indruk af.
Afwenden Paarden gebruiken het afwenden met de hoofd, dus naar links of rechts draaien, als sociale communicatie, meestal samen met het knipperen van de ogen. Het afwenden is hierbij een beleefdheidsvorm en laat welgezindheid zien. Net als wij mensen word het recht in de ogen aankijken (bij ons meestal te zien op straat en met vreemden) als onaangenaam of zelfs dreigend ervaren.
Laag Een lage hoofd zie je tijdens het grazen, drinken en onderzoeken van de grond, zoals kort voor het rollen. Deze positie wordt dus alleen maar op ontspannen en veilige momenten ingenomen en signaleert het paard ook precies dit: ontspanning. Een paard dat echter met een heel laag hoofd op de wei of in de box staat zonder activiteit te tonen is eerder ziek dan moe.
Hoog Een hoge hoofd verschaft het paard een betere zicht en hoek om achter en om zich te kijken. En hoge hoofd signaleert: attentie, angst en potentieel gevaar. Meestal zie je dan ook wit en rimpels om de ogen, weide neusgaten en een gespannen mond.
Schudden en knikken Een paard schud en knikt met zijn hoofd als het bijvoorbeeld vol met energie zit en los mag lopen. Dit kan alleen speelsheid en vreugde zijn. Bij hengsten zie je dit ook samen met hoge voorhoeven als imponeer gedrag. Tijdens het rijden is het echter een signaal van ongemak en pijn, het paard is er niet mee eens en raakt geïrriteerd. Schud of knikt het paard extreem veel en bijna dwangmatig heeft dit een psychologische of fysiologische oorzaak als neuronale storing of ziekte.
Staart
De staart is de directe verlenging van het ruggengraat en bestaat ook uit wervels. Het is een actief lichaamsdeel en kan je heel veel vertellen.
Neutrale stand Een neutrale staat hangt rustig tussen de benen en beweegt zacht heen en weer om vliegen te verjagen.
Ingeklemd Een paard kan zijn staat ook inklemmen tussen zijn billen. Daarmee worden de geslachtsorganen beschermd voor dierenartsen of slecht weer ;) maar ook bij angst en pijn wordt de staart dergelijk gespannen dat hij stijf tussen de billen zit.
Omhoog Een hoge staat zie je bij het mesten, bij merries in hitte, bij hengsten die imponeren of bij grote spanning en opwinding. Sommige rassen en ruinen vertonen het eerder dan andere rassen en merries.
Zwaaien Het zwaaien om vliegen te weren onderscheid zich van het zwaaien door pijn, frustratie en stress. Zwaaien met de staart en nek schudden of knikken zie je dus ook vaak samen als het paard ergens niet mee eens is, bijvoorbeeld als hij in de kudde op zijn plek gezet wordt of niet bij het water mag. Maar ook tijdens het rijden kan je deze combinatie vaak zien als hulpen ingezet worden die het paard niet begrijpt of die te hard zijn.
Benen en hoeven
De benen geven niet alleen in het training de balance van het paard weer. Ook in de omgang kan je hier zien hoe het met je paard gaat en of je misschien eerdere signalen gemist hebt. Ook de gezondheidstoestand is snel aan hoeven en benen af te lezen. Maar dit is een uitgebreid thema van beoordeling die hier niet meer in zal passen.
Voorbenen
Paarden dragen hun meeste gewicht op de voorbenen, hier is hun natuurlijke zwaartepunt.
Gespreide voorbenen Spreid het paard de voorbenen, leunt het naar achteren en schuift de hoeven letterlijk de grond in heb je al wat gemist: voor hem bevind zich een alarmerend trigger die hem duidelijk de vlucht wil inslaan. Een situatie die snel uit de hand kan lopen en enorme stress betekent.
Krabben Een lastig gedrag voor velen dat je vaak op de poetsplaats kan observeren. In het wild krabben paarden naar water en wortels in de grond. Bij ons betekent het vooral ongeduld en frustratie.
Stompen Stompen is evenals boven een signaal van frustratie en ongeduld als het paard niet uit een situatie we kan. Herhaalden stompen zonder aanleiding en invloed van de mens wijst echter op jeuk of pijn.
Trappen Als een paard trapt is dit net als schreeuwen en grove en laatste signaal wat het paard geeft. Hier is duidelijk over zijn grenzen heen gegaan en hij voelt zich zo onveilig dat hij zijn ruimte wil beschermen. Met de voorbenen trappen zie je vooral bij dominante hengsten. Krabben, stompen en trappen in de stal hoort bij de stalondeugden, zie onderaan.
Achter benen
Ruststand Omdat het gewicht op de voorhand ligt, ontlasten paarden hun achterbenen door een hoef op de punt te zetten. De heup draait dan een stuk mee en vangt het gewicht an de andere kant op. Een paard op rust stand is dus ook rustig en ontspannen.
Omhoog tillen De achterhand draaien en het achterbeen omhoog tillen is de waarschuwing voor en trap en een groot signaal. Tilt het paard een been omhoog naar aanleiding van een onafhankelijk trigger zoals stress en heeft hij moeite om het weer naar beneden te halen is dit een neurologische aandoening (equine shivers of krampbeen).
Postuur
Je kan aan de hand van de postuur heel veel aflezen van zijn trainings toestand en genetische aanleg. Dit is een groot onderwerp dat ik hier niet meer kan inpassen. Maar ook hoe het met hem gaat en wat er in verhouding met zijn positie gezegd wordt zie je aan de postuur van een paard.
Is het paard over algemeen stijf en gespannen is dit het teken dat er veel aan de hand is, lichamelijk of mentaal en dit waarschijnlijk chronisch. Een stijf paard heeft veel aandacht, tijd, rust of herstel nodig. Desnoods een dierenarts of chiropractor.
Een gezond paard zal zich willen bewegen en losgelatenheid tonen vooral als hij vrij mag rennen en spelen.
Hoe staat het paard in de kudde?
Een paard wat geïntroduceerd wordt in een kudde toont kalmerende en onderdanige signalen terwijl de anderen paarden hem op zijn plek (mogen) zetten. Dit is een spel van heen en weer en je kunt duidelijk zien hoe en of er in gezonde mate gecommuniceerd wordt. Staat een paard altijd ver af van de kudde en met de achterhand toe, wendt hij zich letterlijk af van de rest. Hier is meer aan de hand.
Paarden die bevriend zijn met elkaar kijken vaak de zelfde kant op en zetten zich afwisselend in de veulen positie (hoofd op schouderhoogte). Groeten deze paarden elkaar is het ook neus aan neus of neus aan schouder. Om vriendschappen te onderhouden kroelen paarden elkaar aan schoft en staart.
Is een kudde onderweg gaat de leidende merrie vaak vooraf aan en de leidende ruin achter aan.
Deze regels gelden ook voor de mens - paard relatie.
3. Ondeugden en stalgebreken
Ondeugden en stalgebreken zijn gedragingen die zich dwangmatig herhalen en nogal irritant en zelfs gevaarlijk voor paard en mens kunnen zijn. Ze komen vooral in de stal voor en hun oorzaak is dan ook dezelfde.
Echter zijn het geen ondeugden maar uitingen van extreem ongemak, verveling, mishandeling of verwaarlozing. Als een paard stalgebreken ontwikkelt dan worden zijn natuurlijke behoeftes op een lange termijn niet vervult en zijn mentale staat gaat achteruit.
Ondeugendheid onder het zadel of in de omgang zijn ook geen uitdrukking van een “stout” paard maar een paard dat niet beter weet dan op die manier zijn urgente behoeftes te communiceren. Meestal omdat zijn eerdere fijne signalen niet gezien of genegeerd werden.
Stalgebreken
Weven en hoofdschuddend Weven is een beweging met de hoofd die herhaaldelijk heen weer gaat, soms ook samen met de voorbenen of de hele lichaam. Dit gedrag kunnen alle zoogdieren in gevangenschap vertonen en komt door een veel te kleine ruimte waar ze te lang worden opgesloten.
Luchtzuigen Luchtzuigen komt ook door verwaarlozing en extreme verveling en ongemak. Daarbij gaat het paard zijn voortanden in een balk hangen en een diepe zucht in zijn buik nemen. Daardoor komt veel lucht in de maag terecht en levert op lange termijn ernstige lichamelijke problemen op. Meestal gebeurd ook dit in een dwangmatige ritme.
Box trappen en lopen Paarden die herhaaldelijk tegen de box wanden trappen en deze of zichzelf daarmee kunnen beschadigen. Ook dit is een uiting van verveling en ontevreden over het opgesloten staan en kan dwangmatig worden. Door de box lopen, herhaaldelijk en in de zelfde rondjes is net als weven een urgente aanwijzing van extreme verveling. Vaak zien eigenaren dat gedrag niet omdat ze er maar kort zijn en het paard uit de box halen. De enige aanwijzing is door elkaar gewoelde stro en poep in de box.
Ondeugden
Tandenknarsen, in het bit bijten en deze vasthouden zijn “ondeugden” die je tijdens het rijden waarneemt. Het is een duidelijke aanwijzing dat het bit als onaangenaam of pijnlijk ervaren wordt. Het bit vasthouden en bijvoorbeeld aan de teugels trekken of zelfs de mond openen is een manier om de druk te ontkomen omdat het simpelweg pijn doet.
Bokken, op hol slaan, steigeren, bevriezen of “luiheid” zijn dus ook signalen voor de mens dat er iets niet klopt. Meestal is dit evenals het bit ongemak of pijn door zadel, ruiter, lichamelijke aandoening of emotionele stress.
Te zeggen gedrag is ‘stout’ en ’ondeugend’ is te kort door de bocht en doet de paarden vreselijk onrecht aan. Paarden zijn niet in staat om dingen opzettelijk tegen ons te doen. Ze doen alleen wat ze denken moeten te doen.
Als je paard ondeugend is kijk dan maar goed naar de signalen die je misschien voorafgaand hebt gemist en vraag je af of het niet misschien redelijk is voor je paard om zich zo te gedragen. Immers hebben wij de paarden in onze wereld gehaald en leggen hun dingen op en vragen om dingen die ver van hun natuurlijk gedrag en behoeftes liggen.
We zij het hun schuldig om hùn taal te leren om ze te kunnen begrijpen.
Pas dan mag je oordelen.
