Natuurlijk willen we niet dat onze paarden pijn ervaren. We zouden ook nooit iets doen wat hun opzettelijk pijn doet of de pijn negeren die zij voelen, toch?
Pijn herkennen bij paarden is echter niet zo makkelijk als de meeste denken. Paarden zijn er ontzettend goed in om hun pijn te verstoppen. De conditionering van de paarden EN de mensen dragen er ook aan bij om pijn snel over het hoofd te zien.
We dragen namelijk onze concepten van “geen zwakte tonen” en “erdoorheen moeten” ook snel over op onze huisdieren. En omdat paarden niet letterlijk met ons kunnen praten, uit dat zich in pijn in spierspanning en gedrag die wij niet geleerd hebben juist te interpreteren toen we op de maneges begonnen met paardrijlessen.
Inhoud:
Pijn en de evolutie
Pijn hoort bij het leven net zoals geboorte en dood. Ieder bewust wezen zal pijn in zijn leven ervaren. Pijn geeft onze grenzen aan en houdt ons in leven. Pijn is het signaal om dingen te vermijden die ons kunnen schaden. Dat geld voor alle levensvormen op deze aarde.
Hoe de pijn zich uit is dan afhankelijk van de soort. Maar alle zoogdieren zijn gemaakt van de zelfde componenten van weefsel en zenuwstelsel. Botten, spieren, huid en zenuwen ervaren de zelfde invloeden van kou, warmte, hitte, droogte - en pijn. Een gekneusd gewricht zal hetzelfde voelen voor mens, hond, kat en paard. Alleen kan maar een soort erover praten en de ander laten weten “hey, dit doet pijn”.
Maar behalve onze taal is er nog meer wat bepaalt hoe pijn geuit wordt. Wij, als mens, hebben het bewustzijn ontwikkelt om ons boven onze instincten te zetten en ‘logisch’ na te denken. Over hoe de pijn is ontstaan, wat dat betekent, hoe we het weer goed kunnen maken en hoe we in toekomst de pijn het beste kunnen vermijden - of niet. We kunnen ook kiezen om ons er door heen te zetten voor een groter doel - of om de handdoek in de ring te werpen.
Dieren kunnen dat niet - bij ons vindt dat alles in de prefrontale cortex plaats die bij dieren niet zover is ontwikkeld. Dieren vertrouwen dus in alle situaties op hun emoties en instincten.
Vergelijk de hoeveelheid kleur van elk brein en je merkt op welke delen meer invloed hebben.
Wat zou pijn voor een dier kunnen betekenen?
Juist, het verschil tussen leven en dood.
Zowel een prooi- als een roofdier lopen groot gevaar als ze verlamd worden door pijn.
Een prooidier zoals het paard dat door pijn niet meer kan meelopen met de kudde zal niet lang meer kunnen overleven. De instincten van het paard zorgen ervoor dat de pijn, wel gevoeld, maar niet geuit worden. Het paard moet blijven lopen zo goed als het even kan - en niet laten zien dat hij de zwakste schakel vormt op dit moment. Elk geluid of struikelen zal hem verraden aan mogelijke roofdieren.
Daarnaast komen ook de sociale structuren in werking. Paarden zijn sociale dieren, ze passen zich aan de verwachtingen aan en aan de benodigdheden van de hele kudde. Hun eigen behoeften staan daarbij op de tweede plaats. Ook mensen en paarden vormen tijdelijke kuddes en de paarden leren snel de verwachtingen en behoeftes van de mens (de kudde) te vervullen. Zij moeten ‘functioneren’ anders loopt iedereen gevaar.
En bovenop speelt ook vaak conditionering een rol: loop je niet (ook onder pijn), volgt een straf (=meer pijn).
Hoe herken ik pijn bij paarden?
Het laten zien van pijn bij paarden heeft ook nuancen. Je hebt acute en chronische pijn in verschillende maten. Meestal laat zich dit aan bepaalde spierspanning en gedragingen herkennen.
Acute pijn en verwondingen zijn meestal goed te zien, dit is het uiterste stadium van de pijnmeter en het meest serieuze. Als deze pijn genegeerd wordt zal hoogstwaarschijnlijk het ergste geval plaatsvinden: het paard overlijdt.
Acute pijn zien wij snel bij botbreuken, innerlijk letsel en ook zware koliek.
Maar ook hier zijn er al gevallen geweest dat botbreuken en koliek over het hoofd werden gezien. Breuken in de heup bijvoorbeeld zijn moeilijk te herkennen en er zijn al verhalen opgedoken van springpaarden die ermee zelfs nog parcours lopen.
De meest bekende gedragingen bij koliek is liggen - opstaan, rollen en naar de buik kijken. Je kunt koliek ook herkennen aan de houding en spierspanning van een paard.
Chronische pijn is duidelijk te zijn bij hoefbevangen paarden die hun gewicht op de hoeven willen verlichten door naar achteren te leunen en gevoelig te lopen. En natuurlijk bij paarden die kreupel lopen en knikken.
Dit zijn wel de uiterste gevallen van pijn tonen - als het echt niet meer kan. Pijn begint echter al veel vroeger en op veel verschillende vlaktes. Het paardenlichaam is een geheel systeem waar alles met elkaar verbonden is. Problemen in de benen, botten of spieren kan zich ook op een andere plek uiten in bepaalde gedragingen of spanningen.
Voorbeelden uit de ruiterwereld
Een paard begint opeens zijn tong tijdens het rijden uit de mondhoek te hangen. De ruiter merkt het op en laat de mond nakijken van het paard. Noch dierenarts, noch osteopaat kunnen een oorzaak vinden. Zelfs na een behandeling van het tongbeen wordt het niet beter. De ruiter besluit om de sperriem gewoon wat strakker te zetten zodat het paard de tong niet meer uit zijn mond kan steken. Maanden later word toevallig door een ander onderzoek een probleem in het carpaal gewricht vastgesteld wat het paard enorm pijn oplevert en waardoor hij zijn voorhand steeds probeert te verlichten.
Of dit ene paard in de manage, dat niet zonder zweep gereden kan worden. Want anders maakt hij geen stap en gaat sowieso niet in gallop. Uitspraken zoals “hij moet even weten wie de baas is, je moet je gewoon doorzetten” zijn daarbij fataal. Als hij dan gaat lopen zie je hoe hij met hoge hoofd, zwiepende staart en holle rug met moeite een stap voor de andere zet. Zijn oren liggen naar achteren, de neus is wijd, in de ogen zie je wit.
Een jong paard dat vorig jaar werd ingereden en veel belovend vooruitgang in de dressuur maakt, begint ineens onrustig te worden bij het opstappen. En ook in de oefeningen lijkt hij wat luier en ongehoorzaam. Hij neemt de hulpen niet meer goed aan en zijn gangen zijn niet meer zo ruim. De ruiter is overtuigt dat het geen fysiek probleem kan zijn, want de zadel was toch vorig jaar helemaal nagemeten en aangepast.
Vaak word hier beweert: “zolang hij nog wel loopt, zal het wel nog meevallen”.
Tekenen van pijn
Je hebt in de voorbeelden al wat signalen en tekenen van pijn kunnen vinden. Een grote valkuil om dit te herkennen is de overtuiging dat paarden “stout” kunnen zijn en dingen met opzet doen om van het werk af te komen - gewoon omdat ze lui zijn. Maar als we nog een keer het stuk van boven lezen over de prefrontale cortex, de instincten en emoties van paarden word het snel duidelijk dat deze aannames voortkomen uit ‘antropomorfisme’, het toekennen van menselijke eigenschappen aan niet-menselijke wezens.
Hierbij volgt een lijst van tekenen. Maar hou in je hoofd dat deze tekens vaak niet alleen staan en de hele situatie bekeken moet worden. Een signaal alleen zegt heel weinig over de toestand van het paard.
Tekenen van pijn die wij kunnen herkennen aan spierspanning:
In het gezicht zijn er vele fijne en duidelijke spieren te zien. Een paard met chronische of acute pijn heeft vaak
de oren naar achteren,
een diepe hol boven het oog,
driehoekige ogen,
wit rondom het oog,
in zich gekeerde ogen,
of halfgesloten ogen,
gespannen spierkaken,
aders die uittreden,
smalle neusholtes met rimpels boven de neus,
een spitse neus,
gespannen lippen die vast op elkaar liggen,
of een open mond,
een spitse, driehoekige kin.
Het lichaam laat soms spanning zien in
een gerekte, dunne hals,
een hoge hoofdhouding,
benen omhoog tillen,
de benen spreiden,
kreupel lopen om te verlichten,
holle rug,
verandering in ademen,
gespannen buik,
aders die uitreden op buik en achterhand,
ingezakte heup,
zwiepende staart.
Tekenen van pijn die we kunnen herkennen aan gedragingen:
schudden met het hoofd,
opvallend veel gapen en kaak rekken,
met de tong spelen,
klapperen met de tanden (lucht kauwen),
herhaald struikelen,
zweten,
nervositeit, gevoeligheid, schikkerigheid,
met de hoeven scharrelen,
de mens of aanraking ontwijken,
bijten en happen,
de achterhand draaien om te bedreigen,
niet willen lopen,
op hol slaan,
bevriezen,
niet willen eten,
algemene desinteresse en weinig interactie.
Elke verandering in het gedrag van een paard heeft een betekenis. Vaak is dit direct terug te koppelen op fysieke problemen, vooral als het om rijpaarden gaat.
Maar er is nog een aspect die we niet mogen vergeten.
Emotionele pijn
Het paardenlichaam is een complex systeem met samenhangende functies die zich steeds wederzijds beïnvloeden. Het brein is daarbij de sturende component - zoals bij alle levende wezens.
Het brein van een paard wordt daarbij niet zoals bij ons door de prefrontale cortex beinvloed die logische afwegingen kan maken, die gedachtes produceert, een ego creëert en onze persoonlijkheid beïnvloed met al zijn piekerende 'loops' van het verleden, het heden en de toekomst. Paarden leven en worden gestuurd door emoties en de actie en reactie op hun wereld. Het brein is nauw verweven met het lichaam (letterlijk: de zenuwbanen van het brein en de ruggengraat lopen door de hele lichaam), en daarmee ook met de emoties die een paard ervaart. Het brein zelf maakt dan ook geen onderscheid tussen pijn door een prikkel op de huid of pijn door onvervulde behoefte of angst. De zenuwen die de pijn in het brein communiceren van een harde klap met de zweep, zijn dezelfde die actief worden als het paard die zweep de volgende dag alleen al ziet aanvliegen. Zo manifesteert zich lichamelijke pijn snel als emotionele pijn.
Een paard dat dus die bovengenoemde tekenen van pijn laat zien, maar wanneer er geen fysieke trigger (meer) is, heeft alsnog pijn en de signalen daarvan zijn alsnog serieus te nemen. Net als een wond tijd en zorg nodig heeft om te genezen, zo heeft ook het brein tijd en zorg nodig om deze verbindingen te verbreken.
Een paard dat jarenlang werd geslagen met een zweep zal ook nog jaren na de mishandeling bang blijven voor de zweep als niemand hem helpt dit te overkomen. Je kan dus de zweep nog steeds als dreiging gebruiken zonder het paard ermee te raken. Alleen de aanwezigheid van de zweep maakt dat het paard nerveus wordt of een van de benoemden signalen laat zien.
Of dat paard, dat jarenlang met een slecht passende zadel moest lopen en singeldwang heeft ontwikkeld. Ook al is de zadel nu goed, zijn de spieren en wervels hersteld en alle blokkades opgelost. Meestal vertonen de paarden met singeldwang nog steeds het zelfde gedrag van happen, kauwen, flehmen en met de staart slaan.
Het paard stelt zich niet aan - het ervaart op dit moment precies dezelfde pijn als toen met de verkeerde zadel.
Het paard VOELT op dit moment stress en pijn, of dit nu voor ons redelijk is of niet.
Evolutionair gezien is dat natuurlijk wel redelijk. Als een dier ervaart dat op een bepaalde plek bij de rivier altijd alligators liggen te loeren en al een maatje te pakken gekregen hebben, zal dat dier al bij het in de buurt komen van deze plek zijn vecht of vlucht stelsel activeren om mogelijke bedreigingen uit de weg te gaan. Dit is hoe alle dieren leren en wat hun in leven houdt.
Alleen leven paarden niet meer in een natuurlijke wereld - maar in een door ons geschepte.
Het is dan ook onze verantwoordelijkheid om dit zo aangenaam en begrijpelijk als mogelijk voor ze te maken. En dat begint bij het begrip hoe paarden leren, leven en begrijpen en ons erop aan te passen - en niet andersom.
Ten slotte
Het is daarom ook onze plicht om pijn bij onze paarden op te merken en op onderzoek te gaan. Paarden zijn onder onze hoede en ze zijn afhankelijk van onze kennis, vaardigheden en de goede wil om voor hun te zorgen.
Pijn kan een confronterend onderwerp zijn en vaak wil niemand bewust zijn paard schaden. Toch kan het gebeuren. Het is dan ook belangrijk dat je jezelf daarvoor kunt vergeven als je het te laat opmerkt.
Je kunt altijd blijven leren en het leven van je paarden verbeteren.
En net zo belangrijk is het om dit naar buiten te dragen om het leven van sportpaarden en manege paarden te verbeteren. Vaak is het namelijk gewoon missende kennis en geen slechte wil. Ik geloof dat we hier al op de goede weg naar toe zijn.